Het is bijna potsierlijk. Waarom zou iemand zich voor zijn werk twee leaseauto’s laten toebedelen? Én een ov-kaart én taxivergoedingen? Bestuurders van scholengigant Amarantis deden het, daar heeft het althans alle schijn van. Terwijl zij zichzelf verrijkten, lieten zij hun scholen bijna failliet gaan.

De verontwaardiging was groot, toen zaterdag via de Volkskrant een conceptrapport uitlekte over de ondergang van Amarantis. Deze koepel van scholen in voortgezet onderwijs en mbo (zo’n 30.000 leerlingen), met scholen in onder meer Amsterdam, Almere, Amersfoort en Utrecht, werd dit voorjaar maar net gered van een faillissement en is inmiddels opgeknipt in kleinere groepen.
“Waar was het morele kompas van deze mensen?”, vroeg minister van onderwijs Bussemaker zich af. Maar een minstens zo prangende vraag stelden anderen, zoals SP-leider Roemer: staat dit niet model voor alles wat de afgelopen decennia is misgegaan in het onderwijs?
Voor wie alleen doelt op bestuurders die zichzelf verrijken, is het antwoord ‘nee’. Schoolbestuurders die een greep in de kas doen of frauderen, zijn zeldzaam. En voor de goede orde: ook bij de Amarantis-bestuurders gaat het slechts om ‘signalen’ van financieel gerommel.
Toch is dat niet het hele verhaal. Want inderdaad, Amarantis met zijn gigantische financiële problemen staat niet op zichzelf. Tientallen scholen zitten in de rode cijfers. Vaak door bezuinigingen of een terugloop van het aantal leerlingen en soms ook door nieuwbouwplannen die uit de hand lopen. In zulke omstandigheden blijken besturen vaak slecht in staat hun financiën op orde te houden.
En dat moeten ze wel, meer dan vroeger, door overheidsbeleid dat jaren geleden is ingezet. Ooit kreeg elke school voor elke begrotingspost afzonderlijk geld van het ministerie van onderwijs, het zogeheten declaratiestelsel. Dat leidde tot veel administratieve rompslomp en het beperkte de schoolbesturen in hun vrijheid. Dat moest anders, vond men. Schoolbestuur kunnen zelf het beste beoordelen waar het geld naartoe moet. Daarom krijgen ze nu hun geld als één bedrag (de ‘lumpsum’). Eerst de hogescholen; de basisscholen sloten zes jaar geleden de rij.
Maar die veranderde financieringsmethode heeft grote gevolgen gehad, met steeds hetzelfde patroon. Allereerst moeten schoolbesturen financiele kennis opbouwen, soms met vallen en opstaan. Niet zelden bouwen scholen buitensporige reserves op – voor alle zekerheid, maar ten koste van bestedingen aan het onderwijs zelf. Om tegenslagen te kunnen opvangen, zijn scholen ook op grote schaal gaan fuseren. Bij grote schoolbesturen horen forse bestuurderssalarissen, volgens die bestuurders zelf althans.
Wie het uitgelekte Amarantis-rapport leest, vindt het bijna allemaal terug. Royaal betaalde bestuurders van een organisatie die door opeenvolgende fusies is uitgegroeid tot een moloch. Die erg ver van de werkvloer afstaan. Die eerst de vereiste financiële kennis missen. En die – ook dat behoort tot het patroon – nauwelijks weerwerk krijgen van de raad van toezicht die hen moet controleren.
Amarantis is groter en ingewikkelder dan de meeste andere fusieproducten. De financiële problemen zijn er verder uit de hand gelopen en de bestuurders lijken zich meer te buiten gegaan te zijn. Zo bezien is Amarantis een karikatuur van een schoolbestuur. Maar zoals elke goede karikatuur treft die de werkelijkheid akelig scherp.